Αν η δεκαετία του 1980 μπορεί να χαρακτηριστεί σε παγκόσμια κλίμακα ως ένα κομβικό σημείο μεταβολών και ανάδυσης νέων ιδεολογικών και πολιτικών σχηματισμών, η επερχόμενη δεκαετία του 1990 αποτελεί σίγουρα μια παγκόσμια «πρώτη» για τις συνέπειες που θ’ ακολουθήσουν – όχι μόνο για την Ευρώπη και την Ελλάδα, αλλά και για όλο τον κόσμο. Κι αυτό γιατί, το τέλος της δεκαετίας του ‘80 βρίσκει το ανατολικό τμήμα της Ευρώπης ουσιαστικά απαλλαγμένο από δυσκαμψίες του παρελθόντος, αλλά και τον υπόλοιπο πλανήτη σε εύγλωττη αμηχανία διαχείρισης των γιγαντιαίων αυτών αλλαγών. Οι συντηρητικές ιδεολογίες αναδιπλώνονται, ενώ οι πρώτοι μετανάστες / χωροταξικά συγκάτοικοι, κάνουν την εμφάνισή τους στις εξελίξεις των χωρών που ανασχηματίζονται αναγκαστικά. Την πτώση του τείχους του Βερολίνου (1989) θα διαδεχθεί η υποστολή της σημαίας με το σφυροδρέπανο (1991), καθώς και ένας αιματηρός πόλεμος στη γειτονική Γιουγκοσλαβία, που θα κρατήσει σχεδόν ολόκληρη τη δεκαετία (μέχρι το 1999). Ο πόλεμος αυτός ωστόσο θα έχει άμεσο αντίκτυπο και στην ιστορία της πόλης μας, καθώς το νεοσύστατο κράτος της ΠΔΓΜ θ’ αποτελέσει έναν ικανό πονοκέφαλο για την ελληνική πλευρά, με τη δικεδίκηση του ονόματος και των συμπαρομαρτούντων του στο πολιτικό σκηνικό. Ήδη στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’90 οργανώνονται στη Θεσσαλονίκη μεγάλες συγκεντρώσεις για το λεγόμενο «Μακεδονικό» – χωρίς, φυσικά, να επιτύχουν ν’ ανατρέψουν την διπλωματική πορεία του.
Οι κοσμοϊστορικές αυτές αλλαγές, ωστόσο, δεν φαίνονται να επηρεάζουν τη δυναμική της ελληνικής «ανάπτυξης», που είχε αρχίσει με στην επικράτηση του σοσιαλιστικού κόμματος και την τάση εκσυγχρονισμού της μικρής χώρας με τα μεγάλα βάρη της μεταπολιτευτικής περιόδου. Η θέση της Ελλάδας στην ΕΟΚ (που σ’ αυτή τη δεκαετία θα μετονομασθεί σε Ε.Ε.) μοιάζει να έχει κλειδώσει, η εκβιομηχάνιση και ο εκδημοκρατισμός σε πολλούς τομείς της δημόσιας ζωής έχουν δώσει διαφορετική οπτική στην καθημερινότητα του μέσου Έλληνα και οι θέσεις εργασίας και οι δυνατότητες πλουτισμού αναμορφώνουν τις ανάγκες του λαού προς μία διαρκώς διογκούμενη βελτίωση των συνθηκών ζωής. Στο μεταξύ, στα τέλη των 80’ς συντελείται στη χώρα μια πρωτόγνωρη πολιτική εξέλιξη: μετά από άγονες απανωτές εκλογές, η δεξιά παράταξη συνεργάζεται για πρώτη φορά στα χρονικά με την αριστερά, τηρώντας αμφότερες απόσταση από το σοσιαλιστικό κόμμα, που συνδέεται την εποχή αυτή με οικονομικά σκάνδαλα, που θα πάρουν στη συνέχεια το δρόμο της δικαιοσύνης, και φυσικά, μεγάλη δημοσιότητα. Το εγχείρημα της συγκυβέρνησης αυτής – για πολλούς ανίερης- δίνει ωστόσο την δυνατότητα να προχωρήσει η χώρα σε νέες εκλογές με την απαραίτητη πολιτική σταθερότητα. Τα υπόλοιπα στοιχεία της περιόδου δεν έχουν ακόμα κριθεί επαρκώς από την ιστορία…
Η Θεσσαλονίκη πάντως εξακολουθεί να ζεί τη δικιά της ευημερία: αρέσκεται να ακούει υποσχέσεις για ανάδειξή της σε πολιτιστικό κέντρο των Βαλκανίων, συνεχίζει να αγαπά την καλοζωϊα και την καθημερινή διασκέδαση, επεκτείνεται οικιστικά και εξαπλώνεται, ανατολικά και δυτικά, με προεξάρχουσα την αντίληψη «να επιστρέψει ο κόσμος στη φύση και να πατάει χώμα κι όχι άσφαλτο». Μόνο που αυτό το χώμα, αγορασμένο ακριβά και συνήθως με δανεικά λεφτά, θα αποτελέσει, αργότερα, την διελκυστίνδα της έλευσης της μεγάλης οικονομικής ύφεσης. Ωστόσο, στην βραχύβια αυτή χρονική περίοδο της άδηλης και αθώας, ως επί το πλείστον, κοινωνικής ανόδου, δεν μπορεί κανείς ν’ αμφισβητήσει την αισιόδοξη πρόταση ν’ αποτελέσει πραγματικά ένα ζωντανό παράδειγμα σύγχρονης ευρωπαϊκής πόλης. Στις παρυφές της χτίζονται νέες ενδιαφέρουσες κατοικίες, το κλασικό επίνειο (η Χαλκιδική) αναδιαμορφώνεται με μεγάλες εγκαταστάσεις και μοντέρνα ξενοδοχεία και το ανθρώπινο δυναμικό μοιάζει να αναζητά νέους τρόπους έκφρασης στον πολιτισμό, στη μόρφωση και στη διασκέδαση. Η πόλη αναδεικνύεται ως ένας από τους σημαντικότερους προορισμούς των 90’ς, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, για όσους επιθυμούν να γευτούν τις παραδοσιακές νοστιμιές της, να διασκεδάσουν μέχρι πρωίας χωρίς να είναι σαββατοκύριακο, να απολαύσουν το χαλαρό ρυθμό της και να επενδύσουν – γιατί όχι;- στις κερδοφόρες αναφορές της. Ένα απτό παράδειγμα είναι η επιθετική κάθοδος τοπικής αλυσίδας γρήγορου φαγητού στην πρωτεύουσα και στη συνέχεια σε άλλες πόλεις, διεμβολίζοντας αποτελεσματικά τις ξενόφερτες φίρμες αντίστοιχων εταιρειών. Η νύχτα της πόλης, από την άλλη, κρατάει σθεναρά την πρωτιά, με παραδοσιακούς αλλά και εναλλακτικούς τρόπους διασκέδασης, όπως είναι τα παλιά κραταιά ακόμη μαγαζιά της ανατολικής αλλά και της δυτικής πλευράς της, όπου παίζονται όλα τα είδη μουσικής και υπηρετούνται όλα τα σχήματα – σκυλάδικα, λαϊκά, ρεμπέτικα, έντεχνα, ρόκ, τζάζ και ντίσκο. Χαρακτηριστικό της ανάδειξης παλιών βιομηχανικών χώρων αποτελεί, γι αυτή τη δεκαετία, η μετατροπή τους σε πολυχώρους διασκέδασης, με πρωτοποριακό το συγκρότημα του Μύλου, που είναι ένας παλιός αλευρόμυλος και εξελίσσεται σε μια πόλη πολιτισμού, όπου ακούς όλα τα είδη ντόπιας και εισαγόμενης μουσικής και γνωρίζει τρελλές πιέννες σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας. Ο χώρος, στα δυτικά της πόλης, διαθέτει ουζερί, κλάμπ, καφέ, συναυλιακές υποδομές,εκθεσιακές μονάδες και αίθουσες συνεδρίων. Η μαγική στιγμή που περνάς την πύλη και βαδίζεις στο οδόστρωμα με τους κυβόλιθους σηματοδοτεί την έναρξη μιας περιπλάνησης για όλες τις ηλικίες και για όλα τα γούστα.
Παράλληλα, δίνεται η ευκαιρία για ανάπλαση των παλιών «κακόφημων» περιοχών της πόλης: η συνοικία πάνω από το λιμάνι, που στο παρελθόν ήταν συνυφασμένη με τα κόκκινα φωτάκια, τα ναυτικά είδη και τις φτηνές ταβέρνες με το μπακαλιάρο – σκορδαλιά και τα σουπάδικα, αναδιαμορφώνεται και γίνεται ένας χώρος ασφαλής και πολύχρωμος, ένα καινούργιο στέκι πολύ κοντά στο κέντρο της πόλης, μια πρόταση πολιτισμού. Τα Λαδάδικα γίνονται τώρα πόλος έλξης επισκεπτών κάθε ηλικίας – καλές ταβέρνες, ζωντανή μουσική απ’ το μεσημέρι (σε κάποιες απ’ αυτές θα βρείς μεγάλα εκ των υστέρων αστέρια όπως η θαυμαστή Μαριώ), χαρτοπετσέτες να πετάγονται σ’ όλο το μαγαζί μέχρι το δρόμο (αντί για πιάτα, που ήταν το παλιό συνήθειο), στέκια νεολαίων όπως ντισκοτέκ και λαϊκά, παλιά παραδοσιακά ξενοδοχεία ημιδιαμονής που μετατρέπουν τα νεοκλασικά τους σε εκθεσιακούς χώρους. Στο κέντρο πάλι, και παρ’ όλες τις δυσκολίες προσαρμογής σε ένα νέο μεταναστευτικό κύμα, διαμορφώνεται μια νέα πραγματικότητα: η παραλία με το παραδοσιακό της δυναμικό φιλοξενεί καινούργιες τάσεις, το φεστιβάλ βιβλίου, παρά τις αναποδιές από τα συχνά μπουρίνια του Μαϊου συνεχίζει κάθε χρόνο να προσφέρει μια όαση βραδινής βόλτας σε περίπτερα εκδοτικών οίκων παρά θιν αλός – εκεί, όπου ψητά καλαμπόκια και πλανόδιοι φυστικάδες, πολύχρωμα μπαλόνια και ντόπια συγκροτήματα δίνουν τον παλμό μιας ζωντανής πολιτείας. Επίσης συνεχίζεται η παράδοση του ποιοτικού θεάτρου – έστω και με ολιγάριθμα αλλά αξιοσημείωτα σχήματα, όπως είναι το ΚΘΒΕ και η Πειραματική Σκηνή της Τέχνης- και ο θεσμός του Φεστιβάλ Κινηματογράφου, που στο μεταξύ έχει μετατραπεί σε Διεθνές, με ενδιαφέρουσες συμμετοχές και δράσεις. Η ΔΕΘ αναβαθμίζεται και εγκαινιάζεται ένα καινούργιο συνεδριακό κέντρο στην ανατολική είσοδο της πλατείας ΧΑΝΘ.
Μια καινούργια ζωή ανατέλλει στην πόλη, όλα δείχνουν πως αυτός ο τόπος είναι ευλογημένος και ζείδωρος. Η ανάδειξή της σε πολιτιστική πρωτεύουσα το 1997 είναι μια ακόμη ευκαιρία ν’ αναδειχθεί ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της – ένας αντικειμενικός απολογισμός, που δεν έχει συντελεστεί ακόμη, καθώς τα πολιτικά και άλλα πάθη εξακολουθούν ισχύοντα και οι συντελεστές και οι τότε επικριτές ενεργοί στην πόλη, δυσχεραίνουν κάθε προσπάθεια αποτίμησης αυτής της διοργάνωσης. Χωρίς οιαδήποτε πρόθεση απόδοσης ευθυνών, οφείλουμε πιστεύω μια αναφορά στις εκδηλώσεις που ανέδειξαν την Θεσσαλονίκη και άφησαν καλή κληρονομιά στην πόλη, όπως η κορυφαία έκθεση του Καραβάτζιο, η ανάδειξη της βαλκανικής ταυτότητας της πόλης, η σύμπραξη της δραστηριότητας των ομογενών όπου γης – και τόσα άλλα. Το αν όλα αυτά στοίχισαν πολύ περισσότερο, θα το ερμηνεύσει, όπως πάντα, η ιστορία.
Γιατί η Θεσσαλονίκη δεν υπήρξε ένα παράδειγμα πολύ διαφορετικό απ’ όσα διαμείφθησαν στη χώρα, κατά τη δεκαετία αυτή: ο κόσμος συνεχίζει να ζει με δανεικές υποδομές, τα αποτελέσματα μιας νεοφιλελεύθερης πολιτικής είναι ήδη ορατά στη δεκαετία του 1990, ένας ολόκληρος στρατός από αιτιάσεις εγείρεται και επιζητεί τη άμεση τιμωρία των ενόχων αγνοώντας σκόπιμα τις δικές του ευθύνες. Στο πολιτικό πεδίο, συνεχίζουν οι διαξιφισμοί γύρω από την άσκηση εξουσίας, καθώς κιόλας το 1996 φεύγει από τη ζωή ο εμπνευστής του ΠΑΣΟΚ Α. Παπανδρέου. Ο πρώην υπουργός -και κάποτε διαφωνήσας- Κ. Σημίτης, αναλαμβάνει τα ηνία, για να παραδώσει ωστόσο τελικώς το δαχτυλίδι της διαδοχής στον γιό του ιστορικού ιδρυτή. Παρόμοιες εξελίξεις συμβαίνουν και στις πολιτικές οικογένειες της δεξιάς παράταξης.
Στο παγκόσμιο σκηνικό, η συντηρητική άποψη υπερισχύει και μοιάζει να κωφεύει στις ανθρωπιστικές επιταγές ενός κόσμου, που αλλάζει δραματικά: οι πορείες των ανθρώπων που μεταναστεύουν και γίνονται, σταδιακά, μέλη της καινούργιας πατρίδας, αντιμετωπίζουν και δέχονται νέες μορφές ρατσισμού – της ιδεολογίας που δεν έχει αποχωρήσει οριστικά. Στις μικρές τοπικές κοινωνίες, πιστεύουμε αυτό που ελπίζουμε, ότι τα λάθη του παρελθόντος μας διδάσκουν – και η βασική αρχή μέλλει να γίνει από την εκπαίδευση. Στη Θεσσαλονίκη εγκαθίσταται, σταδιακά, ευάριθμος πληθυσμός μεταναστών της μεγάλης οικονομικής και πολιτικής κατάρρευσης του υπαρκτού σοσιαλισμού – των οποίων τα παιδιά φοιτούν σε σχολειά πλάϊ πλάϊ με τα δικά μας. Κυρίες που υπηρετούν τις καθημερινές μας ανάγκες είναι πλέον μέλη της οικογένειάς μας και ισχυρή πραγματικότητα, όσοι ανταπεξέρχονται στην φροντίδα των ηλικιωμένων αποβλέπουν σ’ αυτό το αδήλωτο εργατικό δυναμικό: γυναίκες όλων των εθνικοτήτων των χωρών της πρώην κραταιάς κομμουνιστικής διεθνούς, εισέρχονται με δυναμισμό και ζέση να μπολιάσουν το περίεργο οικογενειακό σκηνικό, καθώς καλούνται να μεγαλώσουν τα παιδιά μιας γενιάς γονέων που δεν ευκαιρούν. Τα αποτελέσματα είναι άμεσα και δυναμικά, καθώς μετουσιώνουν μια διαφορετική μάθηση για τα νεαρά μέλη της δεκαετίας. Η μεγάλη συνεισφορά της γενιάς αυτής δεν έχει ακόμα αποτιμηθεί – μα έχει την δυνατότητα να είναι, σίγουρα, η χαραυγή μιας καινούργιας μέρας.
