«Φέρτε τις μάνικες να ξεβρωμίσει ο τόπος…» είναι η τελευταία φράση του βιβλίου του Γ. Καράγιωργα «Ο Δικτάτορας», που εκδόθηκε το 1973 και διαβάστηκε –όσο διαβάστηκε- μετά τη μεταπολίτευση.
Το βιβλίο πραγματεύεται την εξέγερση ενός φανταστικού λαού εναντίον ενός φανταστικού δικτάτορα, στον οποίο, μόλις κατέλαβαν την εξουσία, επέτρεψαν να φύγει απολύτως γυμνός, κρατώντας μόνο δύο φωτογραφίες του, τη μία με τη μεγάλη στολή από την εποχή της παντοδυναμίας του και την άλλη μαζί με τη γυναίκα του, σε κάποια εκδήλωση της ίδιας περιόδου.
Ο δικτάτορας στο βιβλίο, αν και ελεύθερος να φύγει, δεν το τολμά. Βγαίνει στην αυλή του ανακτόρου του, σκεπάζοντας όπως όπως με τις φωτογραφίες τη γύμνια του και κουρνιάζει σε μια σκιερή γωνιά. Εκεί μένει ν’ αναλογίζεται τις πράξεις του, ενώ έξω από τα κάγκελα ο κόσμος παραληρεί και τον τρομάζει ακόμα περισσότερο. Καθώς δεν τολμά ούτε να φάει, ούτε να πιεί, ούτε να κουνηθεί, πεθαίνει λίγο αργότερα μέσα στη σήψη του, θυμίζοντας –μέσα στην ελευθερία του αυτός- ένα από τα χιλιάδες βρώμικα κελιά όπου είχε καταδικάσει να ζουν μέχρι τώρα οι αντίθετοι με το καθεστώς του πολίτες. Πριν πεθάνει, θυμάται τα εγκλήματά του και τα βασανιστήρια που είχε επιβάλλει στους αντικαθεστωτικούς, αλλά δεν μετανιώνει στιγμή. «Τα έκανα για το καλό του τόπου» λέει ξανά και ξανά.
Ένας απ’ τους πραγματικούς δικτάτορες που ζήσαμε, έξω από τη φυλακή του, πέθανε σε ηλικία 104 ετών. Αμετανόητος μέχρι το τέλος και υπέργηρος. Δεν ξέρουμε αν είχε «ανήκεστο βλάβη», λόγω της οποίας είχε βγει πριν από 26 χρόνια από τη φυλακή, δε ξέρουμε αν είχε συνείδηση, αν τα έκανε πάνω του, αν ήταν μόνος με οικιακή βοηθό ή αν είχε κοντά οικείους του. Και δε μας ενδιαφέρει. Ο δικτάτορας αυτός είχε καταδικαστεί σε θάνατο, για τα εγκλήματά του εναντίον της δημοκρατίας. Του δόθηκε χάρη. Η χάρη δεν είχε ημερομηνία λήξης -όσο ήταν να ζήσει, θα ζούσε. Σε αντίθεση με τα δικά του θύματα, που η ίδια τους η ζωή, η αξιοπρέπεια και η ψυχική και σωματική υγεία είχαν μηδενική αξία για να τους αποδοθεί, έστω, ένα ψήγμα επιείκειας, ένας ελάχιστος σεβασμός. Και που είχαν βρεθεί σ’ εκείνη την θέση ως πολιτικοί κρατούμενοι, ως εχθροί των ιδεών του. Δεν γνωρίζουμε αν στα σκοτεινά του βράδυα τον κυνηγούσαν τα ουρλιαχτά τους, το αίμα τους, τα βγαλμένα νύχια, οι κατεστραμμένες ζωές, τα βλέμματα του φόβου. Μάλλον όχι – «τα έκανα για το καλό του τόπου», θα πεί, όπως ο δικτάτορας του βιβλίου.
Ο κοινός παρονομαστής όλων αυτών απλός, η αποτίμηση ακόμα πιο απλή: η τιμωρία, ακόμα και αν του χαρίστηκε η ζωή, δεν είχε σωφρονιστικό αποτέλεσμα, δεν του άλλαξε απόψεις, δεν τον έκανε να ζητήσει συγχώρεση από τα θύματά του και τις οικογένειές τους. Το δεύτερο σκέλος της απόδοσης τιμωρίας, εκείνο του παραδειγματισμού προς όλους όσοι όλα αυτά τα χρόνια ανέφεραν αυτόν και τους ομοίους του ως νοικοκυραίους που είχαν τακτοποιήσει τη χώρα, επίσης δεν φαίνεται να τελεσφόρησε – η φυλάκισή τους ή ο περιορισμός τους δεν είχε τους ίδιους όρους με τις αντίστοιχες φρικτές εμπειρίες των θυμάτων τους. Κανένας τους δεν ξύπνησε ένα πρωί με την ευχή να πεθάνει σήμερα, τώρα, χθές. Και το τρίτο σημείο, αυτό της μνήμης: η μνήμη για το αίμα το ζωντανό, που χύθηκε απρόκλητα και για τον πόνο και τον φόβο, που μοιράστηκε απλόχερα, χωρίς δεύτερη σκέψη. Και το αν η μνήμη αυτή είναι ικανή να συνοδεύει τις επόμενες γενιές, που δεν έζησαν τη φρίκη και την αγνοούν…αυτό, ποιος μπορεί να το κρατήσει σαν σημείο αναφοράς στην ιστορία; σε ποιές επετείους που γιορτάζονται στο σχολειό και σε ποιές καταθέσεις στεφάνων αναλογίζονται τα παιδάκια τις μαύρες σελίδες εκείνης της εποχής; Πόσο γνωρίζουν και πόσο διδάσκονται έτσι τις αξίες της δημοκρατίας, της ισονομίας, της ελευθερίας;
Κάποιοι ήδη σχολίασαν την αναγκαιότητα –τότε- της επιβολής της θανατικής ποινής. Κάποιοι άλλοι ξεσπάθωσαν λέγοντας ότι «η δημοκρατία δεν εκδικείται». Εδώ, το μόνο που μπορώ να θυμηθώ είναι μια σκηνή, θα ‘μουν οκτώ ή εννιά:
Κακοφωτισμένος διάδρομος, βαμμένος με κρεμ λαδομπογιά, ένας κρατούμενος στέκεται με την πλάτη στον τοίχο και δυό χωροφύλακες ένθεν και ένθεν. Φοράει χειροπέδες. Είναι αδυνατισμένος, τα ρούχα πλέουν πάνω του, έχει μεγαλώσει το μέτωπό του, του έχουν πέσει κάμποσα μαλλιά. Είναι εκεί γιατί περιμένει τη σειρά του να «δικαστεί», έχουμε μήνες να τον δούμε, μαθαίναμε μόνο ότι τον έχουν κάπου και τον βασανίζουν. Ξεφεύγω από τη μάνα μου και τρέχω προς το μέρος του, οι χωροφύλακες κάνουν νόημα ότι εντάξει, ποιος φοβάται ένα παιδάκι, του επιτρέπουν να με αγκαλιάσει – με αγκαλιάζει, σηκώνοντας τα δεμένα χέρια του και περνώντας τα πάνω από το κεφάλι μου. Δε θυμάμαι αν έκλαψα. Δε θυμάμαι τι μου είπε. Μετά τον πήραν και μπήκαν στη δικαστική αίθουσα. Αυτό.
Αυτό πρέπει, νομίζω, να καταθέσει ο καθείς σήμερα. Τις δικές του μνήμες, τα δικά του βιώματα στα νεότερα παιδιά, την εικόνα ότι αγκαλιάστηκε από χέρια που φορούσαν χειροπέδες χωρίς κανένα έγκλημα. Για να μην ξεχαστεί, ποτέ.
Το ότι ένας υπέργηρος πέθανε πιά είναι ένα φυσικό φαινόμενο, τόσο παλιό όσο και η βαρβαρότητα. Μη χάνουμε το σάλιο μας, μη χάνουμε το στόχο, η μνήμη πρέπει να τραφεί για να γίνει συνείδηση.
Και μια τελευταία λεπτομέρεια: ψάχνοντας για το βιβλίο «Ο Δικτάτορας» στο διαδίκτυο, το μόνο που βρήκα ήταν ότι σήμερα πωλείται στα παλαιοβιβλιοπωλεία, στην τιμή των 4 ευρώ. Αυτά.
