Τώρα θα περιμένατε να γράψω με το κλασικό χαβαλετζίδικο στυλ μου. Όχι ρε παιδιά συγγνώμη, σήμερα δεν μπορώ. Δεν μπορώ γιατί θυμάμαι τις φρικτές ιστορίες που άκουσα από τον προπάππου μου (ο μοναδικός που δεν σκοτώθηκε τη φρικτή δεκαετία 1940-1950 από τους προπαππούδες μου), που το 1940 ήταν τραυματιοφορέας, μετά ήταν αντιστασιακός του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και στη συνέχεια μέλος του ΔΣΕ. Δεν μπορώ να αστειευτώ γιατί θυμάμαι τις ιστορίες για την πείνα… τη μεγάλη πείνα που άκουσα από τους παππούδες και τις γιαγιάδες μου. Δεν μπορώ να αστειευτώ γιατί ξέρω ότι αυτά τα χρόνια (1940-1950) ακόμα στοιχειώνουν την Ελλάδα του σήμερα. Σήμερα θα μιλήσουμε για την πρώτη πενταετία αυτής της βρωμερής δεκαετίας, από το 1940 μέχρι το 1945 δηλαδή.
28/10/40 ΠΟΛΕΜΟΣ! Μια νέα λέξη έμπαινε στη ζωή του Θεσσαλονικιών. Νέα αλλά και παλιά μαζί, που θύμιζε παλιές, σκοτεινές, άσχημες εποχές. Ο Χάρος ξαναήρθε να μαζέψει κι άλλες ζωές, αυτή τη φορά με τη μορφή του πολέμου που έφερνε η φασιστική Ιταλία του Μουσολίνι. Οι νέοι τρέχουν να καταταγούν, να μπουν και αυτοί στην τεράστια μηχανή του κιμά που ξεκινούσε να λειτουργεί από την Ήπειρο μέχρι τη Νότια Αλβανία.
Από το Νοέμβρη ξεκινάνε οι βομβαρδισμοί στην Θεσσαλονίκη. Οι αετοί της Regia Aeronautica ξεκίνησαν να ψάχνουν τα θύματα τους σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της πόλης μας. Οι σειρήνες ηχούσαν και όλοι έτρεχαν στα καταφύγια να κρυφτούν από το θάνατο. Την ίδια ώρα ο Χάρος έτριβε τα χέρια του. Έκανε χρυσές δουλειές βλέπετε στην Πίνδο, στο Καλπάκι, στην Κλεισούρα, στην Κόνιτσα, στους Άγιους Σαράντα, στο Αργυρόκαστρο, στη Χειμάρρα, στο Πόγραδετς και στο σφαγείο του υψώματος 731 (για το οποίο θυμάμαι τον προπάππου μου να λέει ότι όταν μάζευαν τους τραυματίες, κάτω από βροχή ιταλικών βομβών, δεν καταλάβαιναν αν μάζευαν Ιταλούς ή Έλληνες… ήταν όλοι λασπωμένοι, αλληλολογχισμένοι, ματωμένοι, κομματιασμένοι, καμμένοι, όλοι ούρλιαζαν για τις μανάδες τους και για βοήθεια).
Την άνοιξη του 1941 ο Μουσολίνι είχε ηττηθεί, ο Άξονας πλέον έπρεπε να βάλει τα μεγάλα όπλα του. Την ανίκητη Βέρμαχτ, τη Luftwaffe, τους αλεξιπτωτιστές (Fallschirmjäger) και τα SS (η σωματοφυλακή του Χίτλερ «Leibstandarte Adolf Hitler» πολέμησε εναντίον του Ελληνικού στρατού στην Κλεισούρα). Το Απρίλιο του 1941 τα Panzer μπαίνουν στη Θεσσαλονίκη και ο Ελληνικός Στρατός καταστρέφει τον οπλισμό του για να μην πέσει στα χέρια των Γερμανών. Βλέπετε για να αποφύγει ο στρατός της Ελλάδας την κύκλωση από τους Ιταλούς, τους Γερμανούς και τους Βούλγαρους και τον ολικό αφανισμό παραδόθηκε, μόνο κάποιοι τρελοί στο βόρεια (στα οχυρά της γραμμής Μεταξά) και νότια (στην Κρήτη μαζί με Νεοζηλανδούς και Αυστραλούς) έμειναν να αντιστέκονται. Όσο όλα αυτά γίνονται η Συμμαχική βοήθεια ήταν από ελάχιστη έως ανύπαρκτη. «Κάτι κράνη καινούρια μας δώσανε οι Άγγλοι, αλλά Άγγλο δεν είδαμε» έλεγε ο προπάππους μου.
Ξεκινάει λοιπόν η Κατοχή για την οποία σας πω ακριβώς ότι έγραψε ο Γ. Καφταντζής και ο Γ.Ιωάννου:
«Η κατοχή στη Θεσσαλονίκη» – γράφει ο Γ. Ιωάννου, – «ήταν πολύ διαφορετική, πιο σκοτεινή και μουντή απ’ αυτή της Αθήνας (…) Η αγορά έκλεισε πολύ γρήγορα. Όλα τα μαγαζιά κλειστά (…) Όταν άνοιγε κανένα σχηματιζόταν τεράστιες ουρές. Το «Καπάνι» είχε βγάλει χορτάρι (…) Ο κόσμος δεν πέθανε τότε γιατί υπήρχε η «μαύρη αγορά» στην οποία έβρισκες πολλά πράγματα (…) Κοντά σε αυτά θα πρέπει να βάλεις τις εκτελέσεις που διαβάζαμε ξαφνικά σε κάτι κτηνώδεις ανακοινώσεις, τις οποίες τοιχοκολλάγανε οι Γερμανοί, τα ονόματα των εκτελεσθέντων. Είχε κι εδώ στην πόλη μας πρησμένους από την πείνα ανθρώπους που ξαπλώνανε στο παρκάκι που ήταν κοντά μας στην Πλατεία Δικαστηρίων και πεθαίνανε (…) Είναι απίστευτο! Δηλαδή ένας σημερινός άνθρωπος που δεν τα έζησε αυτά ένας σημερινός νέος δεν μπορεί να φανταστεί τι θα πει πείνα και τι θα πει κατοχή της χώρας από τους εχθρούς (…) Βάλτε και τη φοβερή συσκότιση (…) Και μετά από τον πατέρα μου πρωτάκουσα για την Εθνική Αντίσταση και το ΕΑΜ που βέβαια κυριάρχησε στη Θεσσαλονίκη (…) Στα 1943 – 44 η Θεσσαλονίκη είναι μια Ευρωπαϊκή πόλη εν πολέμω. Είχαμε και πολλά θύματα, τουφέκιζαν οι Γερμανοί, δημιουργήθηκαν τα Τάγματα Ασφαλείας, μια ιστορία φρικαλέα, εφέροντο ως στυγνοί εγκληματίες, ήταν πολύ συχνό το φαινόμενο να ψωνίζουν στην αγορά με το περίστροφο στο χέρι…»
«Ίσως δεν υπήρξε άλλο Πανεπιστήμιο σαν το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης στον καιρό της κατοχής στην Ευρώπη που να έχει να επιδείξει κάτι συγκλονιστικότερο σε εθνικό πυρετό και σε συλλαλητήρια, διαδηλώσεις, κινητοποιήσεις, με 80 νεκρούς και εκατοντάδες τραυματισμένους. Δίκαια ονομάστηκε “Μακεδονικός Βεζούβιος”» – Γ. Καφταντζής
Εδώ θέλω να γράψω δύο λόγια για το ΕΑΜ. Το ΕΑΜ δεν ήταν το ΚΚΕ, όπως το ΚΚΕ ή οι ακροδεξιοί ουρλιάζουν. Το ΕΑΜ αποτελείται από πολλά κόμματα (Αγροτικό κόμμα Ελλάδας, ΚΚΕ, Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας, Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας). Το ΕΑΜ ήταν μια εθνική λαϊκή πρωτοβουλία που ζητούσε την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον κατακτητή και να κυβερνάει ο λαός για το λαό (λαοκρατία – κάτι σα δημοκρατία στα καλύτερα της). Το ΕΑΜ ήταν από τις πιο επιτυχημένες αντιστασιακές οργανώσεις στον κόσμο, που κατάφερε να απελευθερώσει μεγάλες περιοχές της χώρας μας κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Το ΕΑΜ ανήκει στο λαό και όχι… δεν ανήκει σε κανένα κόμμα.
Επίσης στην Κατοχή γράφηκε και μια από τις πιο τρομακτικές σελίδες της ιστορίας της πόλης μας. Ο αφανισμός των Εβραίων από τους Γερμανούς. Από το 1942 αρχίζει ο συστηματικός αφανισμός των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Οι Γερμανοί τους μεταφέρουν μαζικά στην Κρακοβία. Ενδιάμεσοι σταθμοί για το Άουσβιτς, το Νταχάου, το Μπίρκεναου τα μπλόκα όπου τους μαζεύουν με τη βία, το στρατόπεδο του βαρόνου Χιρς όπου τους μαντρώνουν και τα τρένα όπου τους φορτώνουν. Από τους 46.091 θεσσαλονικείς Εβραίους που μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, επέστρεψαν μόνο 1.950, δηλαδή ένα ποσοστό 4% περίπου. Όλα αυτά στα πλαίσια της αρρωστημένης λογικής του Χίτλερ και του Χίμλερ, της φοβερής και τρομερής «Τελικής λύσης» (Endlösung).
Στις 30/10/44 εμφανίζεται η ελπίδα. Κάποιος θεότρελος Ρώσος στρατηγός ονόματι Ζουκώφ είχε τσακίσει την αήττητη Βέρμαχτ σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του Ανατολικού Μετώπου, οι Σύμμαχοι είχαν αποβιβαστεί σε Σικελία, Ιταλία και Γαλλία, το ΕΑΜ και το ΕΔΕΣ είχαν απελευθερώσει τα ¾ της Ελλάδας. Ο Γερμανικός λύκος πλέον είχε χάσει τα δόντια του και δεν ήθελε να πιαστεί η ουρά του σε ένα βράχο που μπαίνει στη Μεσόγειο και ονομάζεται Ελλάδα.
Οι Θεσσαλονικείς απόλαυσαν το τελικό «στραπατσάρισμα» των Γερμανών πολύ πιο άνετα απ’ ό,τι οι Αθηναίοι. Είχαν το προνόμιο να δουν την καταρράκωση του αλαζονικού εχθρού. Τον είδαν να χάνει όλους τους εγχώριους συνεργάτες του. Τον είδαν να κάνει πως δεν βλέπει τους ενόπλους του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ που παραφύλαγαν λίγο πιο κει στις γωνιές. Και τέλος τον είδαν να φεύγει αργόσυρτα, ζεμένος σαν υποζύγιο τα κανονάκια του. Η Θεσσαλονίκη, όμως, είχε άλλη άποψη για την κατοχική βαρβαρότητα: πιο βαθιά και πιο γνήσια…
Τότε στη Θεσσαλονίκη ξεκίνησε και μια περίεργα καλή περίοδος. Η περίοδος της ΕΑΜοκρατίας ή λαοκρατίας. Οι δυνάμεις του ΕΑΜ, με την Ομάδα Μεραρχιών Μακεδονίας (ΟΜΜ) του Ευριπίδη Μπακιρτζή και του Μάρκου Βαφειάδη μπαίνουν στη Θεσσαλονίκη την ώρα που οι Γερμανοί φεύγουν. Οι αντάρτες δίνουν μάχες για να σώσουν βασικές υποδομές της πόλης, συγκρούονται με τους συνεργάτες των ναζί και τη Βέρμαχτ, απελευθερώνουν συνοικίες και τελικά όλη την πόλη.
Η συμφωνία του ΕΑΜ με τη νέα κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας και τους Άγγλους είναι οι αντάρτικες δυνάμεις να μην μπουν ως απελευθερωτές στις μεγάλες πόλεις. Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ έμειναν εκτός Αθήνας και δεν μπήκαν ούτε όταν άρχισαν τα Δεκεμβριανά, αφήνοντας τον ΕΛΑΣ Αθήνας να δίνει μόνος του τις μάχες έναντι των Άγγλων. Στη Θεσσαλονίκη, όμως, η ΟΜΜ, δηλαδή το αρχηγείο των αντάρτικων δυνάμεων, θα μπει στην πόλη, θα εγκατασταθεί στο Γ’ Σώμα Στρατού και θα αποτελέσει την πραγματική εξουσία για τους επόμενους μήνες.
Σ’ αυτούς τους μήνες της εαμοκρατίας στη Θεσσαλονίκη, το ΕΑΜ είχε την ευκαιρία να κάνει τα πρώτα βήματα του προγράμματος της «λαοκρατίας» του. Όταν ανέλαβε το ΕΑΜ, μπορεί να υπήρχε μια μεγάλη ευτυχία στις λαϊκές μάζες, αλλά την ίδια ώρα έτρεχαν – όπως συνέβαινε σ’ όλη την Ελλάδα – πολύ σημαντικά οικονομικά προβλήματα. Η δραχμή επί της ουσίας είχε χάσει την αξία της κι ο καθημερινός ανεφοδιασμός ήταν μια ανάγκη που έπρεπε να οργανωθεί από την αρχή.
Το ΕΑΜ έκανε σωστά βήματα όσον αφορά την πολιτική του στη Θεσσαλονίκη εφαρμόζοντας αρκετά καλά το πρόγραμμα του. Μπόρεσε να εξασφαλίσει τις ανάγκες των Θεσσαλονικιών σε ψωμί, φορολόγησε τις πλούσιες οικογένειες που πλούτισαν στην Κατοχή, έφτιαξε νόμους και αποκατέστησε όσους Εβραίους γύρισαν. Όλα έμοιαζαν να πηγαίνουν καλά με λίγα λόγια. Που να ήξεραν όμως τι τους περίμενε στην πορεία…
