Είμαστε στα τέλη της δεκαετίας του 1920. Η Θεσσαλονίκη, όπως κι οι περισσότερες μεγαλουπόλεις των Βαλκανίων, έχει ολοκληρώσει την τεράστια εθνολογική της μεταβολή και μπαίνει σε μια νέα εποχή, ως οικονομικό, εμπορικό αλλά και πολιτιστικό κέντρο ολόκληρης της Βόρειας Ελλάδας.
Οι πρόσφυγες ολοκλήρωσαν με μεγάλη ταχύτητα και μεγάλη αποτελεσματικότητα την αφομοίωσή τους στη νέα τους πατρίδα και, ήδη από τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασής τους, είχαν αφήσει το δικό τους στίγμα στην πόλη, εμπλουτίζοντας το ήδη πλούσιο εθνογραφικό μωσαϊκό της. Πέραν των παραδοσιακών τους χορών, εδεσμάτων και φυσικά των αθλητικών συλλόγων που ξεφύτρωσαν κι αμέσως απέκτησαν δυναμική, ένα από τα σημαντικότερα δρώμενα του νεώτερου ελληνικού πολιτισμού, ήρθε με τους πρόσφυγες και αυτό είναι το ρεμπέτικο τραγούδι.
Στα 1934, ηχογραφείται η πρώτη εκτέλεση του κλασσικού ρεμπέτικου τραγουδιού «Πέντε χρόνια δικασμένος», του Βαγγέλη Παπάζογλου, με ερμηνεία από τον Στελάκη Περπινιάδη. Το «πέντε χρόνια δικασμένος», συγκαταλέγεται στο ρεύμα των «χασικλίδικων» της εποχής, τα οποία μετέπειτα απαγορεύτηκαν από το καθεστώς Μεταξά. Πέραν των ουσιών στις οποίες αναφέρεται το τραγούδι, αναφέρεται και στις ιστορικές φυλακές του Επταπυργίου της Θεσσαλονίκης, του πασίγνωστου «Γεντί Κουλέ».
Η ματωμένη ιστορία των παλιών φυλακών της Θεσσαλονίκης ξεκινά κάπου στο τέλος του 19ου αιώνα (δεν είναι σαφές ιστορικά ακριβώς από πότε). Το φρούριο πάνω από τα τείχη της Θεσσαλονίκης λειτούργησε ως ίδρυμα εγκλεισμού κρατουμένων για περίπου 100 χρόνια, αφού το 1989 οι φυλακές μεταφέρθηκαν και πλέον το Γεντί Κουλέ περιήλθε στη δικαιοδοσία του Υπουργείου Πολιτισμού.
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’30, και ιδίως κατά τη διάρκεια της δικτατορίας Μεταξά (αυτουνού ντε, που κάποιοι μας τον παρουσιάζουν για εθνάρχη, τα τούβλα), το Γεντί Κουλέ απέκτησε πολύ κακή φήμη, ως ένα από τα σκληρότερα σωφρονιστικά ιδρύματα της χώρας. Η φήμη αυτή συνεχίστηκε και γιγαντώθηκε κατά την κατοχή, τον εμφύλιο και τη Χούντα των Συνταγματαρχών.
Δεν ήταν όμως μόνον οι πρόσφυγες που άφησαν το στίγμα τους σε αυτή την εποχή. Οι Εβραίοι κάτοικοι της έδωσαν επίσης το δικό τους χρώμα στις δεκαετίες του ’20 και του ’30 στην πόλη μας.
Πέραν της πρώτης εργατικής οργάνωσης στην Ελλάδα, της Φεντερασιόν, που συγκροτήθηκε τα προηγούμενα χρόνια στην πόλη (τιμημένη ιστορία 3ης Λυκείου, με τα 1.647 παρεκκλήσια σου, μας έφαγες τα νιάτα), οι Εβραίοι κάτοικοι της έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε όλες τις εκφάνσεις της πολιτικής ζωής του τόπου, πράγμα απολύτως φυσικό αν αναλογιστεί κανείς το μέγεθος της κοινότητάς τους. Υπολογίζεται πως, περί τα τέλη του 1920, πάνω από 60.000 ήταν μόνον οι άνθρωποι που είχαν ως μητρική γλώσσα τα ισπανοεβραϊκά. Αντιλαμβάνεται εύκολα κανείς λοιπόν τη δύναμη που είχαν οι Εβραίοι στην πόλη.
Η δικτατορία του Πάγκαλου το 1929 είχε θέσει εισοδηματικά κριτήρια στην ψήφο των Εβραίων κατοίκων της χώρας και σύσσωμη η κοινότητα των Εβραίων επιχείρησε να ανατρέψει αυτό το νομοθέτημα που έδινε πλεονέκτημα στους πιο οικονομικά εύρωστους κατοίκους να αποφασίζουν για όλη την κοινότητα. Το πέτυχαν με το νόμο 4837/1930, που όριζε εκ νέου ποια από τα μέλη της κοινότητας θα είχαν δικαίωμα ψήφου, χωρίς εισοδηματικά κριτήρια αυτή τη φορά.
Σαφέστατα, μπορεί οι εθνότητες που κατοικούσαν στη Θεσσαλονίκη εκείνη την εποχή να κατάφεραν να συνυπάρξουν αρκετά γρήγορα ειρηνικά, αυτό όμως δε σημαίνει ότι δεν υπήρχαν διαφωνίες και συγκρούσεις. Η θέληση της κεντρικής εξουσίας να δώσει στους πρόσφυγες το κομμάτι που βρίσκεται σήμερα η πανεπιστημιούπολη του ΑΠΘ, στο οποίο τότε βρίσκονταν το εβραϊκό νεκροταφείο, έφερε αντιδράσεις από την εβραϊκή πλευρά. Αυτό, για να ξέρετε πάνω σε τι τιμημένα χώματα χοροπηδάτε σα τα κατσίκια κάθε καλοκαίρι στο αστεροσκοπείο.
Επίσης, να ξέρετε ότι από αυτά τα μνήματα βγήκε η λαοφιλέστατη έκφραση «η μπάλα στα μνήματα». Δίπλα στα νεκροταφεία, υπήρχαν τότε το πρώτο γήπεδο του ΠΑΟΚ, στη σημερινή Θεολογική σχολή του ΑΠΘ και ακριβώς δίπλα, στο σημείο που σήμερα βρίσκεται η Πλατεία Χημείου, το γήπεδο του Ηρακλή. Όταν λοιπόν κάνα σουτ πήγαινε πολύ ψηλά και η μπάλα έφευγε έξω από τα γήπεδα, κατέληγε όντως στα μνήματα. Από τότε, το ελληνικό ποδόσφαιρο μας έχει χαρίσει μεγάλες στιγμές και μεγάλους παίκτες όπως ο Φέλιξ Μπόρχα, ο Ναπολέων Αμαφούλε, ο Όλεγκ Βενλίνσκι κι ο Βιορέλ Φρούνζα που, παρότι ξένοι, τίμησαν και με το παραπάνω τη λαϊκή παράδοση του τόπου.
Υπήρχαν ακόμα κι επιθέσεις μετά βανδαλισμών στα εβραϊκά μνήματα το 1930, σύμφωνα με τον τύπο της εποχής, από πρόσφυγες που ζητούσαν τα εδάφη που τους είχαν υποσχεθεί. Τελικά, τα εδάφη ξεκίνησαν να παραχωρούνται από τους Εβραίους από το 1937. Φυσικά, μερικά χρόνια μετά, η Εβραϊκή κοινότητα χάθηκε από την πόλη, οπότε το σχέδιο για την Πανεπιστημιούπολη προχώρησε κανονικά.
Δεν ήταν βέβαια μόνον οι πρόσφυγες κι οι Εβραίοι. Οι γηγενείς «παλαιοελλαδίτες» και όσοι κατέφθαναν τις δεκαετίες του ’20 και του ’30 από την ευρύτερη επαρχία της Μακεδονίας και της Θράκης, σε αναζήτηση ευκαιριών στην πρωτεύουσα της Βόρειας Ελλάδας, έφτιαξαν ένα μεγάλο πολιτιστικό, επιχειρηματικό και εμπορικό κέντρο στο σημαντικότερο λιμάνι των Βαλκανίων εκείνη την εποχή. Η Θεσσαλονίκη αφομοίωσε πολύ γρήγορα τον καινούριο πληθυσμό της και πορεύθηκε στα μονοπάτια της ανάπτυξης και της ευημερίας. Οι επιχειρήσεις ξεκίνησαν να δουλεύουν πυρετωδώς, το πανεπιστήμιο της πόλης ξεκίνησε να βγάζει στην αγορά τους πρώτους του πτυχιούχους, φτιάχνοντας έτσι το όνομά του και γενικώς τα πράγματα έμοιαζαν ευοίωνα για τη Θεσσαλονίκη μπαίνοντας στην τέταρτη δεκαετία του 20ου αιώνα.
Ωστόσο, το σύννεφο της αβεβαιότητας που πλανιόταν πάνω από την Ευρώπη από τις αρχές της δεκαετίας του ’30, δε θα αργούσε να φτάσει και στην πόλη μας. Η αποκρουστική μηχανή εξόντωσης ανθρώπων του Αδόλφου Χίτλερ κηρύσσει τον πόλεμο σε ολόκληρο τον ανθρώπινο πολιτισμό. Είμαστε στα 1939, όταν ξεκινά ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, ο πόλεμος που έμελλε να αλλάξει για πάντα τον κόσμο και, φυσικά, τη Θεσσαλονίκη….
